برج گنبد قابوس

برج قابوس یا میل که به آن گنبد قابوس نیز گفته می‌شود، يکي از بي‌نظيرترين يادمان‌هاي معماري ايران در دوره‌ی اسلامي از سده چهارم هجری است. این اثر که در شمال شهر «گنبد کاووس» و در ۳ کيلومتري بازمانده شهر قديم «جرجان» مرکز حکومت «آل زيار» قرار دارد، از نظر هنر معماري و تاريخي، يادگاري بس ارزنده از دوران آبادي و شوکت سرزمين «جرجان» و دودمان «آل زيار» است .
تاریخچه شهر گنبد کاووس :
گنبد کاووس شهری در استان گلستان است که در سرشماری سال 1390، جمعیت آن 145 هزار نفر بوده است. اکثر افراد این شهر را ترکمن ها و بلوچ ها تشکیل می‌دهند. برخی باستان شناسان پیشینه این شهر را تا 6 هزار سال عنوان کرده اند که نشان از قدمت و اهمیت این شهر می‌دهد.
آل بویه و آل زیار از اولین حکومت‌های مستقلی بودند که بعد از خلفای بنی‌عباس در حدود هزار سال پیش بر قسمتی از خاک ایران حکومت کردند‌. آن‌ها که خود مسلمان بودند پس از محکم شدن پایه‌های حکومت‌، مرکز حکومت خود را شهر جرجان قرار دادند‌. شهری که امروز در استان گلستان قرار دارد و مرکز دشت بزرگ ترکمن‌صحرا به حساب می‌آید‌. البته جرجان پیش از این‌ها هم به خاطر قرار داشتن بر سر راه جاده‌ی ابریشم‌، دارای اهمیت بالایی بوده است‌. جرجان مدتی بعد از حکومت آل بویه دچار زلزله‌ای سهمگین شد و تقریباً بیش‌تر شهر از بین رفت‌. تا سال‌های سال این شهر خالی از سکنه بود‌، یا حداکثر به اندازه‌ی چند روستا جمعیت داشت و یا در فصل کوچ چند روزی میزبان عشایر ترکمن بود‌.
سال 1305 هجری شمسی تولد دوباره‌ای برای شهر جرجان به حساب می‌آید‌. یکی از کارهایی که رضاشاه در دوره‌ی پادشاهی‌اش انجام داد‌، یک‌جا نشین کردن عشایر سراسر ایران بود‌. از جمله عشایر ایران که در آن زمان به دستور رضاشاه ساکن یک جا شدند‌، ترکمن‌ها بودند‌. او در قسمت شرقی شهر جرجان که اکنون جمعیت بسیار کمی نسبت به گذشته دارد‌، شهر جدیدی بنا کرد و مردم عشایر را در آن‌جا ساکن کرد‌. او نام شهر را نیز به پاس حاکم مقتدر آن و برج بزرگ و معروف شهر‌، از جرجان به گنبد قابوس تغییر داد‌. بعد به مرور زمان این نام بر سر زبان‌ها چرخید و چرخید تا این‌که امروز به گنبدکاووس مشهور است‌. نقشه‌ی اصلی شهر گنبد کاووس در آن زمان از سوی مهندسان شهرسازی آلمانی کشیده و اجرا شد‌. به خاطر همین بافت شهری گنبد کاووس امروز یکی از منظم‌ترین و حساب‌شده‌ترین بافت‌های شهری در ایران است و در آن خیابان‌ها و کوچه‌ها بسیار منظم ساخته شده‌اند‌. گنبد کاووس یکی از اولین شهرهای ایران است که در آن بلدیه یا شهرداری تأسیس شد‌.
این برج تنها اثر فاخر به جای مانده از شهر جرجان(گرگان) است، شهری که مرکز علم و هنر بوده و در حمله مغولان در قرن 14 و 15 میلادی به شدت آسیب دیده است. این بنا پیشرفت ریاضیات و علوم دیگر در مسلمانان آن سالها را به خوبی نشان می‌دهد.
سازنده بنا :
گفته شد که این برج مربوط به سده چهارم هجری قمری و دوران حکومت آل زیار است. طبق کتیبه خود بنا که به خط کوفی نگاشته شده و توسط کارشناسان ترجمه شده است، این میل باستانی در سال ۳۹۷ هجری قمری معادل ۳۷۵ هجری شمسی و در زمان سلطنت فردی به اسم شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان (گنبد کاووس امروزی) بنا گردیده است. شهر جرجان پایتخت آل زیار در آن دوران بوده است .
«ابوالحسن قابوس بن وشمگیر بن زیار دیلمی» ملقب به «شمس‌المعالی»، پدربزرگِ شخصی بود که یکی از ماندگارترین کتاب‌های تاریخ ایران را نوشت (قابوس‌نامه)؛ و خودِ این شخص، یکی از ماندگارترین بناهای ایران را ساخت.
قابوس (لفظی که اعراب به‌جای «کاووس» به‌کار می‌بردند) پسر وشمگیر از امیران و مشهور ترین پادشاه آل زیار بود که به گفته «ياقوت حموي» هم جنگجويي بي‌همتا و هم اديبي فاضل بود.
برج قابوس برگرفته از نام اين حکمران ساخته شد. اما سرگذشت و شرح حال این پادشاه، کمی عجیب و متناقض است‌. در شرح حال او ذکر کرده‌اند که او مردي فاضل، هنرپرور، خطاط و نويسنده‌اي زبردست و متفکر بود که به زبان فارسي و عربي مطلب مي‌نگاشت. خطی نیکو داشته و شعر می‌گفته‌. او بعد از لیلی بن نعمان و اسفار بن شیرویه به حکومت رسید‌. او از سال 388 تا 403 هجری حکومت کرد و در دوره‌ی حکومت خود قلمرو زیاریان را گسترش داد‌. غیر از این‌که قابوس‌، هنرمند و شاعر بود‌، از دانشمندان نیز استقبال می‌کرد‌. طوری که مشهور است ابوریحان بیرونی مدتی را در دربار او زندگی می‌کرد و کتاب معروف «آثار الباقیه عن القرون الخالیه»‌ی خود را در دوران او نوشت و به قابوس هدیه کرد‌. این یک بیت شعر هم نمونه‌ای از شعرهایی است که قابوس سروده است :
« کار جهان سراسر آز است یا نیاز ... من پیش دل نیارم آز و نیاز را »
اما با وجود همه‌ی این‌ها، قابوس را فردی خشن و پادشاهی خونریز معرفی کرده‌اند‌. آورده‌اند که او بسیار سنگدل بود و به کوچک‌ترین شک و گناهی دستور قتل می‌داد‌. سرانجام نیز همین تندخویی و خون‌ریزی‌های بی‌شمار کار دستش داد و دامنش را گرفت‌. در سال 403 ه.ق. یعنی یک سال پس از پایان کار ساخت این برج، قابوس پرده‌دار مخصوص خود را که مردی بی‌آزار و محبوب لشکر بود‌، کشت‌. لشکریان به خاطر این کار او شورش کرده‌، او را به زندان انداختند و کشتند‌؛ اما قابوس بن وشمگیر پیش از مرگش یک یادگار بسیار مهم از خود به جای گذاشت‌. برج بزرگی که در زمان خودش بی‌نظیر بود و آن را ساخت تا پس از مرگش او را در آن‌جا دفن کنند ‌ .
ویژگی های بنا :
برج گنبد قابوس سال ۳۷۵ هجری شمسی ساخته شد و بر این اساس، حدود هزار سال است که مقام خود را، یعنی از بزرگترین برج های آجری دنیا و حتی به نظر برخی «بلندترین برج تمام‌آجری در کل جهان» حفظ کرده‌است. بنایی که اگر هنگام ظهر بخواهیم از نزدیک ارتفاعِ آن را ببینیم، خورشید چشممان را خواهد زد.
میل قابوس از نظر هنر معماری یکی از ارزنده ترین نمونه های معماری ایرانی است که بر بلندای تپه ای به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده است. سبک معماری آن شیوه رازی است که در مراحل آغازین این سبک قرار دارد و در حقیقت سبک معماری میل قابوس مرز بین خراسانی و رازی است. این گنبد از دو قسمت تشکیل شده است. یکی پایه، بدنه یا سازه‌ی برج و دیگری گنبد مخروطی آن. ارتفاع بنا به همراه پی و تپه ای که بر روی آن قرار دارد، حدود ۷۰ متر است. از این مقدار ۱۵ متر آن پایه میل است که فقط ۲ متر از آن بیرون از زمین قرار گرفته است و ۱۸ متر از آن متعلق به سرپوش مخروطی این گنبد است.
خود برج به شکل ساختمانی ده ضلعی ساخته شده و بر هر ضلع آن، برجستگی‌ای وجود دارد که شکل بنا را بسیار دیدنی کرده است. ورودیِ این بنا پنج متر عرض و بیش از ۵۵ متر ارتفاع دارد و گویا در زمان قدیم، سردابی در کف آن وجود داشته که اکنون آثارش باقی است.
قطر این بنا 9.6 متر است. بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این تَرَک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد و میان این تَرَک‌ها با کوهه‌ای آجری پر شده است (به جز درب ورودی.) رأس این تَرَک‌ها به اندازه یک مترو سی‌چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند.
از ارتفاع سی‌وهفت به بعد گنبد مخروطی قرار دارد.‌ این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده است، دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته‌ی بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است. در بدنه‌ی شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است. عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است.
دو ردیف کتیبه کوفی بصورت کمربندوار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است. حروف آن آرایش ندارند و بر جسته و خوانا می‌باشند و حاشیه‌ی دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر. قابوس بن وشمگیر به زبان عربی علاقه‌ای خاص داشت و بدین سبب کتیبه‌های این بنا به زبان عربی و خط کوفی نگاشته شده است.
متن کتیبه ها :
بسم الله الرحمن الرحیم
هذا القصر العالی
الامیر شمس‌المعالی
الامیر ابن الامیر
قابوس بن وشمگیر
امر ببنائه فی حیاته
سنة سبع و تسعین
و ثلثمائة قمریة
و سنة خمس و سبعین
و ثلثمائة شمسیة
ترجمه:
به نام خداوند بخشندهٔ مهربان
این است کاخی باشکوه
برای امیر شمس المعالی
فرمانروا پسر فرمانروا
کاووس پسر وُشمگیر
فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی‌اش
سال سیصد و نود
و هفت هجری قمری
و سال سیصد و هفتاد
و پنج خورشیدی
همچنین علاقمندان به تاریخ هنرِ خالصِ ایرانی، می‌توانند بر ورودیِ این برج، نمونه‌هایی از مقرنس‌کاری را ببینند که از اولین نمونه‌های مقرنسِ تاریخِ ایران است.
هدف از ساخت بنا :
پیرامون هدف از ساخت این برج، نظریه های گوناگونی مطرح است. یکی از این نظریه ها این است که این بنا آرامگاه قابوس ابن وشمگیر است. البته در کاوش های باستان شناسی این بنا هیچگونه جنازه ای پیدا نشده است. گویی قابوس به یکی از منجمان مشهور آن زمان دستور ساخت رصدخانه ای را داده بوده است، به همین خاطر از نظر برخی صاحب نظران این بنا همان رضد خانه مورد نظر است. از دیگر نظر ها درباره این بنا می‌توان ساخت نمادی برای شهر جرجان و یا نمادی برای عظمت سلطنت قابوس را نام برد. همچنین با توجه به ارتفاع زياد بنا اين توجيه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نماد شهر جرجان و راهنماي مسافران در دشت گرگان باشد در ذهن قوت مي يابد.
بازدید از این بنا، در هوای خوش و چهارفصل استان گلستان، تجربه‌ای است که به بارها آزمودن می‌ارزد و محال است گردشگران علاقمند به فرهنگ و تاریخ و تفریح و تفرج، آن را تا آخر عمر از یاد ببرند.