تپه باستانی هگمتانه

تپه باستانی هگمتانه در داخل محدوده شهر کنونی همدان در دو سوی خیابان اکباتان یا آیباتان واقع شده است.
امروزه بیشتر باستان شناسان، تپهٔ باستانی هگمتانه را بازمانده ی سازه های کاسی، مادی، هخامنشی و پس از آن می‌دانند. مساحت این تپه که پهناورترین تپه باستانی ایران است نزدیک به 30 هکتار است که با در نظر گرفتن بخش‌هایی که جزو محدودهٔ تپهٔ باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از 40 هکتار نیز می‌رسد.
هگمتانه در زبان ارمنی «اهمتان»، در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» و در گویش نویسندگان عرب «همدان» و در تورات «احتمانا» گفته شده‌است. همچنین، سکه‌هایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده‌است.
شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای آنرا به دیاکو، نخستین شاه ماد نسبت داده و معتقدست که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده‌اند. روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دورهٔ مادها (از اواخر قرن هشتم تا نیمهٔ اول قرن ششم قبل از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده‌ و پس از انقراض آنها نیز به عنوان پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانهٔ آنها به شمار می‌رفته ‌است.
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که تخت جمشید را به سارد متصل می‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند.
از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌ سابقه‌ است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و پیشرفتهٔ آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها است.