مدرسه ضیائیه(زندان اسکندر)

شهر یزد را قرن هاست که با شهرت زندان اسکندر می‌شناسند. مدرسه ضیائیه که بدین نام معروف است در سال 631 هجری قمری توسط ضیاء الدین حسین رضی بنا گردیده و در سال 705 هجری قمری توسط پسرانش مجدالدین حسن و شرف الدین علی تکمیل شده است. مدرسه ضیائیه ( زندان اسکندر ) بنایی است با گنبد مرتفع واقع در جنب بقعه دوازده امام در محله فهادان با نمای ساده و درب ورودی کوتاه اما چون از این در داخل صحن شوید آنچه گرداگرد شما را فرا می‌گیرد بنای تاریخی با عظمتی از یادگار های معماری اسلامی دوره مغول است. این مدرسه و نمونه های دیگر ی که در اعصار متفاوت در سهر یزد بنا گردیده نشان از ارج و منزلت علم و دانش در این شهر است. مدرسه ضیائیه بیش از هفتصد سال پیش محل تدریس بوده و بزرگان و علما در این محل به بحث و بررسی می‌پرداختند. اما آنچه پهلو به پهلوی این مدرسه اسلامی می‌زند شهرت زندان اسکندر است که همیشه همراه نام مدرسه ضیائیه آمده و هاله ای از ابهام را در خصوص ماهیت این بنا شکل داده است. در این خصوص علاوه بر روایات تاریخی و احتمالا صحت برخی از‌ آنها در مورد گسیل گروهی از تبعیدیان اسکندریه به یزد، ع.امل دیگری نیز در پیدایش و تداوم آوازه زندان اسکندر موثر بوده اند از جمله اینکه در متونی به دلیل نفرت از اسکندر و وجود چاهی در این مکان ان را تعبیر به بندخانه و زندان اسکندر کرده اند. علاوه بر آن این بنای تاریخی تا پیش از انقلاب همچون دیگر بناهای دوران اسلامی بدست فراموشی و غفلت سپرده شده بود به گونه ای که تبدیل به گاودانی و روغن گری شده و حجره های ان پر از خاک و خاشاک بود، با این وضع تاسف بار، این بنا جز یک ساختمان فرسوده قدیمی در محله فهادان یزد نبود که آنرا زندان اسکندر می‌خواندند و حفره ای که به علت فرورفتگی پایاب در صحن آن ایجاد شده بود را به عنوان چاه ان می‌شناختند. بنا بر آنچه در منابع آمده این بنا در ایام قدیم به عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه مورد استفاده قرار می‌گرفته و به زعم مهندس کریم پیرنیا، همان مدرسه ضیائیه است که در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است. گودالی نیز که تا قبل از مرمت به علت فرورفنگی پایاب در صحن ساختمان پدید امده بود و گمان سیاه چال را بر انگیخته بود پایابی بوده برای دسترسی به آب مورد نیازی که از قنات اله آباد تامین می‌شده است. این بنای تاریخی بعد از انقلاب به همت سازمان میراث فرهنگی مرمت و به صورت اولیه اش ترمیم گردیده است و با شماره 770 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.