سنگ نبشته و کتیبه بیستون

کتیبه بیستون ( کتیبه داریوش ) بزرگترین کتیبه جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار هخامنشیان واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است.
در طول دوران تاریخی، بیستون بدلیل قداست کوه بغستان و قرار داشتن بر شاهراه های فلات ایران به بین النهرین مورد توجه فرمانروایان و حکام قرار داشته و آثار بی بدیلی در این دشت پدید آمد که نقش برجسته و کتیبه بیستون از مهمترین آن هاست.
داریوش سومین شاه سلسله شکوهمند هخامنشی پس از کسب پیروزی های بیشمار مابین سال های 522-521 ق.م تصمیم به ثبت اقداماتش در بیستون گرفت که از دیرباز دارای اهمیت نظامی، آیینی و مذهبی بود. بنابراین نقش برجسته و کتیبه داریوش در دامنه کوه و در مقابل سراب ایجاد گردید.
سنگ نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان و ماجرای بردیای دروغین را در سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نشان می‌دهد. متن پارسی باستان در 414 سطر و پنج ستون است .
ارتفاع کلی کتیبه ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر و طول آن ۲۲ متر است، نماد فروهر بالای نقش دیده می‌شود.
نقش برجسته و کتیبه داریوش مدرکی کلیدی برای رمزگشایی خط میخی بود. این سنگ نبشته در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنه رو به جنوبی کوه بیستون یکی از قلل کوهستان پرآو ساخته شده است و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه بیستون احتمال می‌رود که سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل استفاده می‌کرده اند و پس از پایان کار پکان را به منظور غیرقابل دسترس کردن اثر تراش داده اند.
در سمت چپ نقش برجسته، تصویر تمام قد داریوش به ارتفاع 1/80 متر حجاری شده است. وی تاج کنگره داری بر سر و پیراهن بلندی بر تن دارد. ریش او مجعد و چهارگوش است. او دست راست را به احترام بالا برده و کمانی در دست چپش دارد. داریوش پای چپش را بر روی سینه گئومات مغ نهاده است. در پشت سر داریوش، «وینده فره نه» کماندار و «گئوبروه» نیزه دار مخصوص پادشاه و دو تن از کسانی که شاه را در قتل گئومات یاری کرده اند، ایستاده اند. در زیر پای چپ داریوش گئومات مغ به پشت افتاده و دستانش را به نشانه تسلیم بالا برده است. پشت سر او نیز 9 اسیر با گردن و دستهای از پشت بسته نقش شده اند در بالای سر هر یک از اسیران، در زیر تنه گئومات و نیز بر روی دامن لباس اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورشگر، جایی که در آن شورش کرده و محل سرکوب شورشی ذکر شده است. تصویر نمادینی از اهورامزدا در بالای سر اسیران در حال اهدای حلقه قدرت به داریوش حجاری شده و داریوش نیز دست راستش را به نشانه نیایش اهورامزدا بالا برده است.
کتیبه با 22 متر طول و 8/7 متر عرض، به خط میخی و سه زبان فارسی باستان،عیلامی و اکدی یا بابلی نو نگاشته شده و به نکاتی چون معرفی داریوش و دودمان وی، شرح پیروزی هایی که در 19 جنگ نصیب وی شده است، مرگ کمبوجیه و چگونگی اعاده پادشاهی هخامنشیان، طغیان گئومات و چگونگی سرکوب وی و مغان، سپاسگزاری داریوش از اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشت صلح به امپراطوری، دفاع از راستی و پرهیز از دروغگویی، پند و اندرز به شاهان و آیندگانی که کتیبه را می‌خوانند، انتشار متن کتیبه در سراسر امپراطوری هخامنشی، دعای نیک در حق کشور و مردم و... اشاره می‌نماید.
این کتیبه را ملکه کتیبه های شرق باستان لقب داده اند. این اثر در تاریخ 1310/10/15 به شماره 70 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. همچنین به عنوان هشتمین اثر ایرانی در تاریخ 22 تیرماه 1385 به شماره 1222 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.