کاروانسرای سنگی محمدآباد

کاروانسرای سنگی محمدآباد که در متون تاریخی از آن به عنوان کاروانسرای دیر کاج یاد شده است، در فاصله 48 کیلومتری شمال شرقی قم و در نزدیکی روستای محمدآباد کاج در منطقه قمرود واقع شده است. این قلعه در نقطه ثقل راه های تاریخی قم به ری و ساوه و درحال حاضر جاده قم-گرمسار قرار دارد.
کاروانسرای سنگی محمدآباد قدمتی مربوط به دوره سلجوقی دارد. با توجه به شواهد معماری و منابع تاریخی، این کاروانسرا در نیمه اول قرن ششم هجری قمری مصادف با زمان فرمانروایی سلطان سنجر سلجوقی احداث شده است. بقایای قلعه گلی محمدآباد با قدمت دوره اشکانی بر روی تپه ای در کنار این کاروانسرا دیده می‌شود.
کاروانسرای محمدآباد در منطقه تاریخی قمرود واقع شده و یکی از 93 آثار تاریخی فرهنگی منطقه قمرود است. قدمت منطقه قمرود به سال های پیش از میلاد برمی گردد و آثار دوره های تاریخی مختلف به طور پراکنده در منطقه مشاهده شده است.
این محل در طول تاریخ جزئی از قلمرو قم محسوب می‌شد و در طی قرون و اعصار مختلف منزلگاه مهمی بر سر راه های قم به ری، قم به ورامین و ساوه به طرف خراسان (مسیر جاده بزرگ خراسان) و برعکس بوده است. موقعیت آن در حاشیه کویر به گونه ای بود تا کاروانیان علاوه بر استفاده در مسیر شمال به جنوب در مسیر شرق به غرب نیز از آن استفاده می‌کردند.
وجود بقایای قلعه گلی محمدآباد بر فراز صخره ای طبیعی در 30 متری شمال کاروانسرا با قدمت دوره اشکانی نشانگر قدمت و موقعیت سوق الجیشی و ارتباطی این مسیر از دوران باستان است.
کاوشگران قلعه گلی محمدآباد معتقدند با افزایش جمعیت و همزمان با دوران رونق و آبادانی این قلعه در دوران سلجوقی کاروانسرای سنگی احداث گردید و تمام این محل به صورت یک شهر یا آبادی بزرگ از وضعیت اقتصادی قابل توجهی برخوردار بوده است.
این محل و مسیر در تمام دوران اسلامی تا پایان عصر صفوی کماکان راهی معتبر و مورد استفاده بود ولی بعد از تغییر مسیر راه قم به ری در عصر قاجار و استفاده از راه دوم، این راه و این کاروانسرا به تدریج متروک گردید.
کاروانسرای دیرکاج با فرمی مستطیلی و پلانی چهار ایوانی حیاط دار به گروه کاروانسراهای مناطق مرکزی ایران تعلق دارد. کاروانسرا دارای دو حیاط است. حیاط اول که در شرق واقع گردیده فاقد حجره ها و تاسیسات جانبی است و احتمالا برای نگهداری احشام و ستوران مورد استفاده بوده است.
ورودی حیاط دوم که بخش اصلی کاروانسرا است در جبهه غربی حیاط اول تعبیه گردیده است. با سردری بلند و دو طبقه که دارای طاق نماهای تزئین شده آجری در جانبین است. طبقه فوقانی سردر احتمالا محل استقرار کاروانسرا سالار بوده است.
دالان مستطیل شکل، راهروی اتصال دو حیاط است که ایوان جنوبی بنای اصلی نیز محسوب می‌شود.
ایوان جبهه غربی بنا (درست رو به روی ورودی) وسیع تر از سایر ایوان های است و در جانبین دارای فضاهای متفاوت و ویژه ای است. یکی ساختمان دو طبقه کنج شمال غربی است که با اتاق های مجلل و خوش منظر که جایگاه ویژه افراد خاص بوده و دیگری فضای مستطیل شکل طبقه همکف که احتمالا اصطبل اختصاصی بزرگان ساکن در طبقه فوقانی بوده است.
برخلاف شکل مرسوم کاروانسراهای دوره های بعدی، کاروانسرای دیرکاج مانند اغلب کاروانسراهای عصر سلجوقی فاقد اصطبل در پشت حجره ها و گرداگرد صحن است.
حصار کاروانسرا با عظمتی چشم گیر با لاشه سنگ پوزه کوه و ملاط گچ و آهک و قطری نزدیک به سه متر ارتفاعی دو برابر تاسیسات داخلی گرداگرد بنا را در برگرفته و دارای چهار برج نیم دایره در گوشه ها و سه برج پشتیبان در میان اضلاع شمالی، جنوبی و غربی است.
مصالح ساختمانی کاروانسرای محمدآباد لاشه سنگ های کوه های همجوار است که تماما در حصارها، برج ها، پی اتاق ها، حجره ها و جرز رواق ها به کار رفته است. طاق های بیضوی و آهنگ اتاق ها، رواق ها و ایوان ها با استفاده از آجر است. از شواهد موجود پیدا است که تعمیرات متعددی طی قرون و اعصار در این کاروانسرا صورت گرفته است.
طرح مرمت کاروانسرای سنگی محمدآباد سال 1396 توسط سازمان میراث فرهنگی آغاز شد. کاروانسرای سنگی به همراه قلعه گلی محمدآباد با توجه به موقعیت جغرافیایی مناسب، قابلیت تبدیل شدن به منطقه گردشگری را دارا هستند.
منبع : مقاله کاروانسرای دیرکاج (نویسنده : کاظم عرب)
isna.ir