مسجد جامع عتیق قم

مسجد جامع قم در محله مسجد جامع، در خیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع شده است. مسجد جامع عتیق و تاریخی قم از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل است. این مسجد پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر، سال احداث بنای کنونی گنبد خانه 529 هجری قمری است. این تاریخ تا پیش از تعمیرات دوران فتحعلی شاه درکتیبه های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان بود. بنای فعلی مسجد مجموعه ای از بناهای چند دوره تاریخی است که قدیمی ترین قسمت آن را به دوره سلجوقی نسبت داده اند.
درباره بانی اولیه مسجد اختلاف نظر وجود دارد. در منابع، ابوالصدیم حسین بن علی آدم اشعری و سلطان طغرل دوم و کمال ثابت قمی، وزیر سلطان مسعود سلجوقی، به عنوان بانی اولیه مسجد معرفی شده اند. بانی قسمت هایی از بنای فعلی مسجد، فتحعلی شاه قاجار و حسین خان نظام الدوله بود اند.
برای ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود 6000 متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده است .
در تاریخ بنیان مسجد اختلاف نظر وجود دارد ولی قدر مسلم آن است که مسجد فعلی مجموعه ای از بنا های چند دوره تاریخی است. بنای گنبدخانه احتمالاً متعلق به دوره سلجوقیان است و ایوان جنوبی ممکن است با گنبدخانه در یک زمان و یا احتمالاً در دوره صفویه و همزمان با شبستان های شرقی و غربی گنبدخانه احداث شده باشد.
ایوان شمالی و شبستانهای شمالی و شرقی در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده اند. در این دوره، ایوان جنوبی و گنبدخانه نیز مرمت شده است. شبستان جبهه غربی و زیرزمین آن از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار است. تزیینات کاشی کاری ایوان جنوبی به زمان فتحعلی شاه قاجار بر میگردد. این تزیینات که به مرور زمان آسیب دیده بود، یک بار در ۱۳۶۵ه.ق. به همت آیت الله فیض و بار دیگر در ۱۳۷۵ ه.ق. به همت آیت الله بروجردی مرمت شد.
قدیمی ترین کتیبه بنا روی یکی از ستون های ایوان مسجد قرار دارد و به تاریخ۵۲۹ ه.ق. است. بر کتیبه ایوان جنوبی نیز،تاریخ ۱۲۴۶ه.ق. ثبت شده است. در این ایوان، کتیبه دیگری مربوط به تعمیرات ۱۳۶۵ ه.ش. وجود دارد. کتیبه های محراب گنبدخانه و ایوان شمالی به ترتیب به تاریخ ۱۲۴۶ ه.ق. و ۱۲۴۸ ه.ق. است و سردر گوشه جنوب غربی مسجد به تاریخ ۱۳۸۱ ه.ش.است. در کتیبه های مسجد نام خطاطان شیخ محمدحسن قمی، محمدرضا شریف قمی، و شیخ عباس مصباح زاده دیده می‌شود. آندره گودار ( ۱۸۸۱- ۱۹۶۵) با استناد به کتاب مرآه البلدان، اصل بنا را از قرن سوم هجری قمری دانسته و نوشته در حال حاضر قدیمی ترین قسمت مسجد متعلق به دوره سلجوقیان است. در کتاب گنجینه آثار قم نیز آمده: گنبدخانه و ایوان جنوبی مسجد در ۷۵۲- ۷۵۵ ه.ق ساخته شده اند.